STANOWISKO PTS WS SYTUACJI SPOŁECZNEJ, ZDROWOTNEJ I PRAWNEJ OSÓB TRANSPŁCIOWYCH

Przesłankę dla sformułowania przez nas niniejszego stanowiska stanowią wyrażone w Deklaracji Praw Seksualnych Światowego Towarzystwa Zdrowia Seksualnego (ang. World Association for Sexual Health; WAS) idee, a mianowicie: postrzeganie praw seksualnych jednostki jako praw człowieka oraz uznanie ich przestrzegania za warunek konieczny do osiągnięcia i utrzymania zdrowia seksualnego [1]. Same prawa seksualne odnoszą się do ludzkiej seksualności, postrzeganej jako jeden z najistotniejszych aspektów bycia człowiekiem, będący źródłem przyjemności, dobrostanu i całościowego spełnienia oraz satysfakcji. Seksualność rozumiana jest przy tym szeroko, obejmując oprócz płci biologicznej, orientacji seksualnej, erotyki, przyjemności, intymności i reprodukcji, także tożsamość i role płciowe [2].

Dyskryminacja i narażenie na stres mniejszościowy

Charakteryzując sytuację osób transpłciowych nie sposób pominąć faktu, że narażone są one na przemoc motywowaną uprzedzeniami w największym stopniu spośród ogółu osób LGBTQ (lesbijek, gejów, osób biseksualnych, transpłciowych i queer) żyjących w Polsce [3]. Osoby transpłciowe stanowią również grupę najbardziej narażoną na przemoc fizyczną oraz seksualną [3], których doświadczenie wiąże się z istotnie wyższym ryzykiem występowania ideacji oraz prób samobójczych [4]. Wskaźniki opisujące rozpowszechnienie prób samobójczych wśród transpłciowych okazują się dwudziestodwukrotnie wyższe w porównaniu z tymi, które opisują populacją generalną [5].

Wyjaśniając powyższą i inne obserwowane w badaniach zależności między doświadczeniami przemocy, wykluczenia i dyskryminacji oraz problemami w obszarze zdrowia psychicznego, badacze zajmujący się zdrowiem osób transpłciowych i transseksualnych odwołują się do koncepcji stresu mniejszościowego [6]. Stres mniejszościowy rozumiany jest jako unikalne dla grup mniejszościowych, chroniczne i dodatkowe obciążenie, wynikające z doświadczenia społecznej stygmatyzacji, które może przekroczyć indywidualne zasoby radzenia sobie, prowadząc w konsekwencji do problemów w obszarze zdrowia psychicznego oraz fizycznego [6, 7]. Na stres mniejszościowy składają się nie tylko doświadczenia dyskryminacji i przemocy, ale także oczekiwania takich doświadczeń w przyszłości, uwewnętrznione negatywne przekonania na swój temat oraz ukrywanie swojej transpłciowości [7]. Dane pochodzące z badań nad stresem mniejszościowym wśród osób transpłciowych wskazują na konieczność zapewnienia tej grupie kompleksowego wsparcia psychologicznego oraz podjęcia oddziaływań edukacyjnych adresowanych do szerszego społeczeństwa mających na celu promocję postaw otwartości i akceptacji wobec różnorodności płciowej.

Pomoc i zdrowie

Osoby transpłciowe mogą poszukiwać pomocy specjalistycznej zarówno z powodów związanych, jak i niezwiązanych ze swoją tożsamością płciową [8]. W pierwszej sytuacji, profesjonaliści zajmujący się zdrowiem psychicznym, somatycznym i seksualnym, mogą wesprzeć osobę poprzez:

  • otwartość na doświadczaną przez nią tożsamość płciową oraz gotowość na jej eksplorację;

  • zidentyfikowanie dysforii płciowej (jeżeli osoba jej doświadcza) i dopasowanie metod terapeutycznych do indywidualnych możliwości i potrzeb osoby w zakresie psychoterapii, leczenia hormonalnego i(lub) chirurgicznego, a także formalno-prawnej korekty oznaczenia płci;

  • pomoc w radzeniu sobie z doświadczanym stresem mniejszościowym, zarówno z jego aspektami zewnętrznymi (stygmatyzacją społeczną i prześladowaniem), jak uwewnętrznionymi (zinternalizowaną transfobią);

  • wsparcie i psychoedukację zarówno osoby, jak i osób z rodziny i najbliższego otoczenia.

 

Należy jednoznacznie podkreślić, że zgodnie ze standardami międzynarodowymi dotyczącymi pomocy osobom transpłciowym wszelkie działania mające na celu zmianę zarówno doświadczanej tożsamości płciowej, jak i jej ekspresji, na taką która odpowiadałaby przypisanej przy urodzeniu płci, podlegają kategorii oddziaływań konwersyjnych lub reparatywnych i jako takie należy uznać za niewskazane, nieskuteczne i nieetyczne [8,9].

Profesjonaliści powinni mieć świadomość, że osoby transpłciowe mogą poszukiwać pomocy także z innych, niezwiązanych z tożsamością płciową powodów, zarówno w zakresie zdrowia psychicznego jak i somatycznego. W takich sytuacjach wiązanie tych trudności z ich tożsamością i ekspresją płciową jest niewskazane, a udzielanie pomocy powinno odbywać się w zgodzie z obowiązującymi w danej dziedzinie zasadami [8,9].

Specjaliści pomagający osobom transpłciowym powinni podczas swoich działań uwzględniać język używany przez te osoby do opisu własnej tożsamości, tak aby budować środowisko wolne od unieważniania, stygmatyzacji i dyskryminacji [8,9].

Język

Na jakość życia osób transpłciowych silnie wpływa sposób, w jaki odnoszą się do nich inni [10]. Ich doświadczenia w relacjach społecznych wyraźnie pokazują, jak ważne jest poszanowanie potrzeby każdego człowieka, by zwracano się do niego zgodnie z przeżywaną tożsamością, w tym tożsamością płciową. Dotyczy to między innymi przyjętej przez daną osobę formy imienia, form rodzajowych wypowiadanych wobec niej zdań, a także zwracania się do niej zwrotami typowymi wobec płci, w której psychologicznie funkcjonuje [9].

Wiąże się z powyższym także postulat akceptacji funkcjonowania każdej osoby w określonych rolach płciowych w sposób przez nią preferowany, zgodny z jej potrzebami, a także umożliwienia każdemu wyrażania i określania swoich oczekiwań w tym zakresie [8,9].

Zagadnienia te wymagają szczególnego uwzględnienia przez osoby zajmujące się pomaganiem, ale także te grupy zawodowe, które kształtują język debaty publicznej, jak dziennikarze, prawnicy, czy politycy.

Dzieci i młodzież

Obszarem wymagającym szczególnej uważności jest ekspresja płci i tożsamości płciowej u dzieci i młodzieży. W specyfikę tych okresów rozwojowych wpisane są zmiany, często szybkie i gwałtowne, a gdy zachowanie dziecka czy nastolatka zaczyna odbiegać od przyjętych kulturowo i społecznie wzorców dotyczących płci i tożsamości płciowej, u rodziców bądź opiekunów może pojawić się lęk, przerażenie, poczucie winy lub wstyd.

Aktywności wskazujące na pewien zakres dysforii płciowej, mogą (choć nie muszą) pojawić się już w wieku dwóch-trzech lat. Zazwyczaj należy do nich pragnienie posiadania innej płci i(lub) niezadowolenie z własnej, preferowanie ubrań i zabawek przypisywanych kulturowo płci odmiennej oraz nasilająca się wraz z dojrzewaniem potrzeba funkcjonowania społecznie jako osoba odmiennej płci, czemu może towarzyszyć chęć przyjmowania hormonów i poddania się zabiegom chirurgicznym [8, 9]. Należy zaznaczyć, że objawy dysforii płciowej u dzieci i młodzieży mogą, choć nie muszą utrzymać się do okresu dorosłości [8-10]. Zamiast diagnozować i poddawać przymusowej terapii mającej na celu zidentyfikowanie dziecka czy nastolatka z jego biologiczną płcią, profesjonaliści powinni uwzględnić ekspresję płci i tożsamości płciowej jako jeden z wielu obszarów funkcjonowania pacjenta, dając jednocześnie pacjentowi przestrzeń zarówno do zidentyfikowania się w dorosłości jako osoba transpłciowa, jak i do powrotu do identyfikacji zgodnej z płcią przypisaną przy urodzeniu. Rolą psychologa i/lub psychoterapeuty jest zatem rozpoznanie doświadczanych przez osobę trudności, pomoc w ich nazwaniu oraz uwzględnienie tożsamości płciowej jako jednego z obszarów pracy. Szczególną opieką należy objąć także rodziców, opiekunów, rodzeństwo, rodzinę, oferując psychoedukację i wsparcie psychologicznie, jednocześnie zachęcając do podążania za dzieckiem (nastolatkiem) i pomagania mu w odkrywaniu swojej tożsamości [11].

Prawo

Podstawowym warunkiem dobrostanu psychicznego człowieka jest integracja jego psychiki z jego ciałem oraz możliwość ekspresji swojej płciowości zgodnie z odczuwaną tożsamością płciową. W Polsce ustalenie płci metrykalnej odbywa się w ramach procesowego postępowania sądowego i trwa przeciętnie od kilku miesięcy do nawet kilku lat [13]. Czas ten, jest często czasem straconym w szeroko rozumianym rozwoju jednostki. Ponadto rozbieżność pomiędzy ekspresją płciową osoby, a płcią oznaczoną w dokumentach utrudnia funkcjonowanie w obrębie instytucji oświatowych, w pracy czy przestrzeni publicznej. Sama procedura ustalenia płci metrykalnej polega obecnie na złożeniu pozwu wobec własnych rodziców, o błędne określenie płci po urodzeniu. Rodzi to komplikacje wynikające z faktu, że obydwoje rodzice, bądź jeden rodzic może nie wyrazić zgody, aby ich pełnoletnie dziecko zmieniło oznaczenie płci metrykalnej i tym samym wydłużyć przebieg procesu sądowego. Postępowanie wydłuża się również wtedy, gdy oboje lub jeden z rodziców nie są dostępni, co związane jest z koniecznością ustanowienia kuratora sądowego. W trosce o zdrowie psychiczne osób transpłciowych i ich ochronę przed długotrwałymi zbędnym stresem, postulujemy, aby ustalenie płci metrykalnej następowało na drodze nieprocesowego postępowania sądowego lub postępowania administracyjnego. Rozwiązania takie przyjęto w wielu krajach europejskich i na świecie [14].

Podsumowanie

Osoby transpłciowe należą do grupy osób szczególnie narażonych na dyskryminację. Znajduje to wyraz, zarówno w bezpośrednich aktach agresji i odrzucenia, ale także w bardziej ukrytych formach takich jak podważający lub unieważniający ich tożsamość język lub brak wiedzy dotyczącej ich unikalnego doświadczenia i potrzeb wśród różnych grup profesjonalistów, a w szczególności tych zajmujących się pomaganiem i leczeniem oraz kształtujących język debaty publicznej.

Polskie Towarzystwo Seksuologiczne wzywa więc wszystkich zainteresowanych, a w szczególności lekarzy, psychologów, seksuologów, pracowników służb publicznych oraz innych osób mających wpływ na publiczną debatę do kształtowania odpowiednich postaw wobec osób transpłciowych, opartych o rzetelną wiedzę i respektowanie praw człowieka.

 

Załącznik A. Definicje pojęć pojawiających się w treści stanowiska.

Dysforia płciowa - to cierpienie wynikające z rozbieżności między płcią przypisaną i tożsamością płciową osoby. Zazwyczaj wiąże się, ale nie musi wiązać się, z pragnieniem poddania się korekcie płci.

Ekspresja płciowa (repertuar zachowań płciowych) - to sposób wyrażania i komunikowania własnej tożsamości płciowej poprzez mające ją odzwierciedlać zachowania, ubiór, makijaż czy manieryzmy.

Korekta płci (zamiennie: tranzycja) - to proces obejmujący różnorodne oddziaływania takie jak terapia hormonalna oraz/lub operacje chirurgiczne, których celem jest uzyskanie wyglądu ciała odpowiadającego odczuwanej płci.

Nonkonformizm płciowy - opisuje sytuację, w której tożsamość płciowa osoby lub jej ekspresja płciowa odbiegają od norm obowiązujących w kulturze.

Płeć przypisana - to płeć stwierdzona przy urodzeniu i oznaczona w akcie urodzenia najczęściej wyłącznie na podstawie wyglądu zewnętrznych narządów płciowych.

Tożsamość płciowa - pojęcie to rozumiemy jako poczucie przynależności osoby do określonej płci, przeżywanie i identyfikowanie siebie jako kobiety, mężczyzny albo osoby innej płci.

Transpłciowość - pojęcie opisujące wszelkie formy niezgodności między płcią przypisaną i tożsamością płciową bez względu na treść wykształconej identyfikacji. Wśród osób transpłciowych znajdują się zarówno takie, które wykształciły jednoznacznie męskie lub żeńskie tożsamości płciowe, przeżywają siebie jako osobę więcej niż jednej lub żadnej płci, celowo rezygnują z etykietowania swojej tożsamości bądź przeżywają ją jako płynną i/lub podlegającą zmianom. Transpłciowość przedstawiana jest w literaturze za pomocą metafory parasola co oddaje jej włączający charakter i brak sztywnej, ustalonej definicji.

Transseksualizm - to pojęcie wywodzące się z dyskursu medycznego, które stanowi określenie jednostki diagnostycznej zdefiniowanej w klasyfikacji ICD-10 jako "pragnienie życia i uzyskania akceptacji jako osoba płci przeciwnej (...) czemu towarzyszy zazwyczaj uczucie niezadowolenia z powodu własnych, anatomicznych cech płciowych (...), a także chęć poddania się leczeniu hormonalnemu lub operacyjnemu" (za: [15]). Transseksualizm w odróżnieniu od transpłciowości opiera się na dychotomicznym rozumieniu płci, czyli takim, w którym męskość i kobiecość stanowią jedyne możliwe tożsamości płciowe oraz swoje przeciwieństwa. Podobnie jak "transpłciowość" także i "transseksualizm" może być używany przez osoby odczuwające niezgodność między płcią przypisaną i tożsamością płciową w celu opisania swojej identyfikacji.

Uzgodnienie płci - pojęcie to opisuje procedurę prawną mającą na celu zmianę oznaczenia płci w dokumentach.

Opracował zespół

dr n. med. Bartosz Grabski, FECSM

dr n. med. Stanisław Dulko

dr hab. n. społ. Grzegorz Iniewicz

dr n. med. Łukasz Muldner-Nieckowski

lek. med. Aleksandra Robacha

mgr Dorota Baran

mgr Marta Dora

mgr Magdalena Mijas

mgr Sylwia Stankiewicz

 

LITERATURA:

 

  1. World Association for Sexual Health. Powszechna Deklaracja Praw Seksualnych. 1999 [zrewidowana w 2014 roku]. Dostępna z: http://www.worldsexology.org/resources/declaration-of-sexual-rights/

  2. World Health Organisation. Defining Sexual Health. Dostępna z: http://www.who.int/reproductivehealth/topics/sexual_health/sh_definitions/en/

  3. Świder M, Winiewski M, redaktorzy. Sytuacja społeczne osób LGBTA w Polsce. Raport za lata 2015-2016. Warszawa: Kampania Przeciw Homofobii; 2017. Dostępna z: https://kph.org.pl/wp-content/uploads/2017/11/Sytuacja-spoleczna-osob-LGBTA-w-Polsce.pdf

  4. Testa RJ, Sciacca LM, Wang F, Hendricks ML, Goldblum P, Bradford J, Bongar B. Effects of violence on transgender people. Prof Psychol-Res Pr. 2012; 43(5): 452-459.

  5. Adams N, Hitomi M, Moody C. Varied reports of adult transgender suicidality: synthesizing and describing the peer-reviewed and gray literature. Transgend Health. 2017; 2(1): 60-75.

  6. Meyer IH. Prejudice, social stress, and mental health in lesbian, gay, and bisexual populations: Conceptual issues and research evidence. Psychol Bull. 2003;129:674–697.

  7. Testa RJ, Habarth J, Peta J, Balsam K, Bockting W. Development of the gender minority stress and resilience measure. Psychol. Sex. Orientat. Gend. Divers. 2015;2(1):65–77.

  8. The World Professional Association for Transgender Health. Standards of Care for the Health of Transsexual, Transgender, and Gender Nonconforming People. Wersja 7. 2011, Dostępna z: http://www.wpath.org.

  9. Lev AI. Transgendered Children and Youth. W: Transgender Emergence. Therapeutic Guidelines for Working with Gender-Variant People and Their Families. New York: The Haworth Press. 2014; 315-353.

  10. American Psychological Association. Guidelines for psychological practice with transgender and gender nonconforming people. Am Psychol. 2015; 70(9): 832-864.

  11. Coolhart D, Shipman DL. Working toward family attunement. Family therapy with transgender and gender-nonconforming children and adolescents. Psychiatr Clin N Am 2017:40; 113-125.

  12. Bockting W, Coleman E, Deutsch MB, Guillamon A, Meyer I, Meyer W, Reisner S, Sevelius J, Ettner R. Adult development and quality of life of transgender and gender nonconforming people. Curr Opin Endocrinol Diabetes Obes. 2016 Apr; 23(2): 188–197.

  13. Kryszk K, Kłonkowska A. Sytuacja społeczna osób transpłciowych. Analiza danych z badania ankietowego. W: Makuchowska M, Pawlęga M, redaktorzy. Sytuacja społeczna osób LGBT. Raport za lata 2010 i 2011. Warszawa: Kampania Przeciw Homofobii; 2012. Dostępna z: https://www.kph.org.pl/publikacje/Raport_badania_LGBT_do_netu.pdf

  14. Chiam Z, Duffy S, Gonzalez Gil M, redaktorzy. Trans Legal Mapping Report 2017: Recognition before the law. Geneva: ILGA; 2017. Dostępna z: https://ilga.org/downloads/ILGA_Trans_Legal_Mapping_Report_2017_ENG.pdf

  15. World Health Organisation 1992. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. Kraków-Warszawa: Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius”. Instytut Psychiatrii i Neurologii 1997, s. 180